De bezorging van brood vond in geheel Schiedam plaats en een bakkerij als “De Geer” kreeg daarmee te maken met concurrentie van o.a. “M.J. Vlug” en “Van der Meer & Schoep”. Die concurrentie was nooit zo zichtbaar, als wel tijdens de invoering van de 5-daagse werkweek van de bakkerijbedrijven in 1965.

In augustus 1945 kreeg de bakkerijbranche te maken met de gewijzigde omstandigheden. Veel van haar jonge personeelsleden werden onder de wapenen geroepen. In advertenties probeerde men nieuwe personeelsleden te werven om de gaten in het personeelsbestand op te vullen. Het brood was de eerste jaren na beëindiging van WO II nog “op de bon”, veroorzaakt door grote schaarste van diverse producten, waardoor het niet mogelijk was brood op grote schaal te verkopen.

Bakkerij “De Geer”
Deze broodleverancier kwam noodgedwongen in 1940 van Rotterdam naar Schiedam. Door oorlogsgeweld was de Rotterdamse bakkerij, die gevestigd was in de Hudsonstraat, volledig verwoest. Het bedrijf vestigde zich in 1941 in een dubbel pand in het “Broersveld” 15-17. In mei 1944 vroeg de “V.O.F. Bakkerij de Geer” een Hinderwetvergunning aan voor uitbreiding van het pand op nummer 15.

Hoewel in grootte niet te vergelijken met Vlug en Van der Meer & Schoep had bakkerij “De Geer” toch een flink personeelsbestand, waardoor het mogelijk was er een Personeelsvereniging op na te houden. Deze organiseerde op 1949 een feestavond voor personeel in Café “De Seinpost” aan de “Broersvest”.

Bakkerij M.J. Vlug

Op 29 juni 1899 meldde de Schiedamsche Courant te hebben vernomen dat op het adres Buitenhaven 90 een Chocoladefabriek zou worden gevestigd. Het pand, dat toen nog eigendom was van de firma Ingelse & Co en in vroeger jaren was gebouwd als stoombranderij door de ‘Heeren Jurriaanse’, werd gekocht door de chocoladefabrikant H.M. Karis uit Rotterdam. Het werd per 1 augustus 1899 betrokken en aangepast om te kunnen dienen als chocoladefabriek. H.M. Karis, zijn weduwe althans, kwam zelf ook over uit Rotterdam en vestigde zich aan de Tuinlaan 34 in Schiedam. Hun zoon S.J.M. Karis en zijn echtgenote (M.J.M. Kanters) vestigden zich aan de Tuinlaan 32.

Het Begin
H.M. Karis (Hendrikus Marinus), was geboren 23-11-1837 in Delft. Hij was in april 1857 in het huwelijk getreden met C.M.P. van Elsenburg (25-11-1836), die woonachtig was in Amsterdam. Wanneer zij de overstap gemaakt hebben van Amsterdam naar Rotterdam is niet met zekerheid vast te stellen, maar op 19 mei van dat jaar opende hij zijn, zoals het toen nog heette in advertenties, zijn ‘Affaire‘ in Rotterdam aan de Delftschevaart 326.

In september 1858 nam Karis deel aan de ‘Tentoonstelling Van Maatschappijen van Landbouw en Nijverheid‘ in Rotterdam.  Over de presentatie en zijn getoonde producten schreef het ‘Rotterdamsch Nieuwsblad’ het volgende:
“De dessertwerken van H. M. Karis verdienen vooral de aandacht als nieuwe industrie, daar deze zaken vroeger uit Parijs ontvangen werden, doch thans hier en te Amsterdam gefabriceerd en in groote hoeveelheid naar Engeland uitgevoerd worden”.

In 1872 diende Karis een verzoek in bij de Gemeente Rotterdam voor de plaatsing van een Locomobiel (verplaatsbare 3 pk. stoommachine) in een pand aan de Verlaatstraat. In personeelsadvertenties presenteert hij het bedrijf als ‘Stoomfabriek van Suikerwerken H.M. Karis‘. In april 1883 breidde hij zijn pand aan de Delfschevaart 132 uit door een belendend pand (134) te kopen. Hij plaatste daarin een stoommachine van 30 pk. De stoommachine van 10 pk in zijn oude pand verving hij door een machine van 25 pk. Op 1 december 1884 werd zijn handelsmerk gepubliceerd in ‘De Staatscourant‘, waarin een uitvoerige beschrijving te vinden is van zijn etiketten.

Overlijden grondlegger van het bedrijf
Uit de gegevens van het Stadsarchief Rotterdam blijkt dat de heer Karis op 29 september 1886 in zijn woning in Rotterdam op 48-jarige leeftijd overleden is. Wie de bedrijfsvoering op zich nam voor het verder uitbouwen van de onderneming in Rotterdam en later in Schiedam is niet met zekerheid vast te stellen. In een krantenbericht uit het Rotterdamsch Nieuwsblad van 6 juli 1892, waarin de weduwe van H.M. Karis optrad als getuige in een rechtszaak tegen een in dienst zijnde kantoorbediende wegens fraude, werd zij vermeld als ‘enig firmant’. Wat we wel weten is, dat toen het bedrijf zich in 1900 ook in Schiedam had gevestigd, zijn weduwe en hun zoon S.J.M. Karis tekenden voor de bedrijfsvoering. Dat zijn ook de twee namen die in 1901 op officiële documenten stonden.  Op de dag dat hij overleed in 1886 waren hun twee zoons Sebastiaan John Marie (S.J.M. 13-06-1865) en Petrus Antoine (P.A. 18-06-1868) 21 en 18  jaar.

40-jarig bestaan van het bedrijf
In april 1897 vierde het bedrijf haar 40-jarig bestaan. Bij die gelegenheid werd het voltallig personeel, op dat moment 50 in getal, verzekerd tegen ongelukken op het werk en daarbuiten. 

Naar Schiedam
Er konden in Schiedam een 40 tot 50 personen te werk worden gesteld. Het bedrijf beloofde de al in Rotterdam werkende personeelsleden mee te nemen. De arbeidsplaatsen van diegenen, die vanuit Rotterdam niet meekonden of wilden, zouden worden opgevuld door personeel aangeworven in Schiedam. De Hinderwetvergunning werd op 17 augustus 1899 verleend.

In januari 1900 werd voor de eerste keer naar personeel gezocht, getuige een advertentie in de Schiedamsche Courant van 12 januari 1900. Gedurende de jaren er opvolgend werd nog een enkele keer naar extra personeel gezocht. Het assortiment van Karis werd opgenomen in het aanbod van de plaatselijke chocolaterieën.

Faillissement
Gelet op de vrij intensieve reclamecampagnes van het bedrijf in de voorbije jaren in een grote verscheidenheid van dagbladen en tijdschriften was het faillissement, uitgesproken door rechter-commissaris L. Offerhaus op 7 februari 1901 dan ook onverwacht. Het bedrijf H.M. Karis was waarschijnlijk in financiële moeilijkheden gekomen, omdat de huisbank, de Noord-Brabantse Bank, begin januari 1901 surseance van betaling moest aanvragen. Er is tevergeefs getracht door de Rotterdamse vestiging van de bank een doorstart te maken onder een andere naam. Zoals het zich laat aanzien heeft de Noord-Brabantsche Bank het Schiedamse bedrijf, evenals honderden andere bedrijven, ondernemingen en private personen in zijn val meegesleurd.

De productie werd begin januari 1901 stilgelegd en deels hervat aan het einde van de maand. Met deels bedoelde men alle afdelingen behalve de afdeling Cacao en Chocoladefabricage. Dat betekende dat de vele Chocolatiers ontslagen bleven, waaronder personeel met meer dan twintig dienstjaren. In een bestuursvergadering van de Nederl. Bond van Cacao-, Chocolade- en Suikerbewerkers, Koek- en Banketbakkers gehouden in juli 1901 besloot men de gedupeerden van o.a. H.M. Karis een eenmalige uitkering te geven van ƒ 20,00 voor gehuwden en ƒ 10,00 voor ongehuwden. 

Waar u op moet letten!

• Met het uploaden en het invullen van het formulier geeft u toestemming aan ons om de foto te publiceren op de website.
• Het uploaden van een foto, waarvan u niet de maker/rechthebbende bent of die in strijd is met de auteurswet, is niet toegestaan. Uploaden van foto’s uit familie archieven is wel toegestaan.
• U bent zelf verantwoordelijk voor uw inzending en de (mogelijke) juridische gevolgen daarvan.
• Aangeraden wordt om niet al te kleine foto’s te uploaden.
• Wij hebben het recht om een foto zonder opgave van redenen te weigeren voor plaatsing op de site.

In de voormalige stoommolen ‘Cycloop‘ (Buitenhavenweg 46) werd in 1900 een nieuwe fabriek gevestigd. Bij akte van  30 augustus 1900 werd opgericht de ‘N.V. Maatschappij Oxygenium‘. Oprichter was D. Ris¹⁾ (Schiedam, 22 april 1864 – Schiedam, 7 juni 1929). Het pand van ‘Oxygenium’ werd verbouwd tot een fabriek voor het vervaardigen van zuurstof en waterstof. De verbouwing van het pand en de inrichting van de fabriek is verricht door de heer W. A. Hoek, architect alhier in Schiedam. De nieuwe fabriek bood meteen werk aan 15 personen. Het was het eerste bedrijf in Nederland dat zuurstof en waterstof produceerde en op dat moment het vierde bedrijf in Europa (Er was al productie in België, Zwitserland en Italië). 

Definitief van start
Op een aandeelhoudersvergadering belegd op 11 maart 1901 werd besloten het gebouw te kopen. Het beheer van de fabriek werd opgedragen aan de heer A. A. A. Meeuwessen. Verder werden benoemd als gedelegeerd commissaris, J. Snijders, president-commissaris, hoogleraar aan de Polytechnische school in Delft, C. van Wijk Jurriaansche, fabricagechef, J, L. Veltman, chef van exploitatie en G. Genesis, boekhouder. Op diezelfde dag werden ook de eerste flessen met zuurstof en waterstofgas gepresenteerd. In september 1901 kreeg het bedrijf een belangrijke opdracht van het Belgische ministerie van Oorlog voor de levering van flinke hoeveelheden waterstofgas. Dit moest dienen voor de vulling van ballonnen.

Het roer moet om
In 1903 meldde de KvK dat 50% van de productie van gassen verkocht werd aan buitenlandse afnemers. De afzet in Nederland viel lager uit dan het bedrijf eerder dacht. In 1906 pakte het bedrijf de zaken groots aan door enkele ministers en hoge ambtenaren, waaronder de commissaris van de Koningin in Zuid-Holland uit te nodigen het bedrijf te bezoeken. Men ging op de uitnodiging in. Reden voor ‘De Nieuwe Schiedamsche Courant’ daar uitgebreid verslag over te doen op 25 en 26 oktober 1906. Waarschijnlijk heeft dit vruchten afgeworpen. De KvK althans meldde over het jaar 1907 een flinke verbetering van de afzet. In 1910 wordt extra grond gehuurd van de Gemeente Schiedam naast haar complex over de gehele lengte bij een breedte van 15 meter.

Toen er nog geen riolen waren…. Poep en vuil gingen in een ton. En de gemeentereiniging haalde de tonnen op. De fabriek van Arij Jordaans in Schiedam leverde het rollende materiaal voor gemeentewege. Sproeiwagens om het stuiven van de ongeplaveide wegen te beperken, tonnenwagens en pekelstrooiers.

Arij Jordaans (1830-1899) leert in zijn geboorteplaats Brielle het ambacht van wagenmaker. Aanvankelijk maakt hij zich niet veel zorgen om zijn toekomst, want zijn vader is in goeden doen met enige brouwerijen en een logement, maar doordat Brielle zijn functie als voorhaven van Rotterdam verliest, komt daar de klad in. Arij is kunstzinnig, kan goed tekenen en verdient de kost met fraai houtsnijwerk op de achterkanten van boerenwagens. Hij vestigt zich met zijn vrouw Cornelia van den Band in Oudenhoorn, maar de boeren daar zijn nogal geneigd om reparaties aan hun wagens in natura te betalen. Dat zit Cornelia als zakenvrouw niet lekker. Zij neemt het initiatief om eind 1860 naar Schiedam te verhuizen, waar in jeneverindustrie beter valt te verdienen voor een wagenmaker. Ze strijken neer aan de Broersvest en hun oudste zoon Cornelis is voorbestemd om de zaak over te nemen, terwijl de jongere Arij (1868-1940) naar de officiersopleiding gaat – met de latere minister-president Colijn als dienstkameraad. Wellicht is de malaise die in de jeneverindustrie vanaf 1884 toeslaat er een oorzaak, maar het gaat niet zo goed met Cornelis in de wagenmakerij en die trekt zich terug uit de zaak. Daarop wordt Arij junior uit de officiersopleiding gehaald om, net als zijn vader, in Den Briel in de leer te gaan als wagenmaker. In Den Haag volgt hij bovendien een cursus rijtuigtekenen. Dat gaat goed: hij heeft het talent van zijn vader geërfd. Als Arij junior in april 1890 met een bokkenwagentje meedoet aan een wedstrijd voor handwerklieden levert dat een zilveren medaille op. Twee weken later staat het bekroonde wagentje te koop in de krant, en in dezelfde advertentie biedt de jonge wagenmaker een nieuwe veewagen aan. In de jeneverindustrie is geen werk meer, maar Arij ziet een nieuw gat in de markt.

Klagende huismoeders
Het ophalen van vuil en ontlasting was in de steden altijd een commerciële aangelegenheid, omdat poep -in houten tonnen- geld waard was als bemesting van de landbouwgrond. Met de komst van kunstmest aan het einde van de 19e eeuw is dit voordeeltje verdwenen en de bevolking in de steden groeit, en daarmee het vuilprobleem, flink door. Vandaar dat steeds meer gemeenten de reiniging in eigen hand nemen en een eigen reinigingsdiensten oprichten. Het gaat de gemeenten niet alleen om tonnenwagens. In de Apeldoornsche Courant van 18 juli 1868 vindt iemand dat de last van het stof van de wegen ondragelijk en stelt voor aan het gemeentebestuur om een sproeiwagen aan te schaffen. Een jaar later klagen huismoeders over hetzelfde probleem. De gemeenten hadden behoefte aan tonnenwagens, sproeiwagens, sneeuwschuiven, riooldoortrekmachines, haspelkarren, drenkelingenwagens, pekelstrooiers en modderkarren. En in Schiedam werden ze gebouwd.
Met de oprichting van ‘de eerste Nederlandsche Speciaalfabriek van gemeente-reinigingsmaterieel’ in 1895 heeft Arij een schot in de roos. Minstens zo belangrijk is zijn handigheid om mee te doen aan openbare aanbestedingen. Zo haalt hij in 1903 een belangrijke klus binnen door de inschrijving op metaalwerk, ladders en wagens voor de bouw van de gemeentelijke gasfabriek in Den Haag. En in 1908 ‘wint’ hij de opdracht voor de bouw van een toestel voor het doorhalen van riolen, ten behoeve van de gemeentereiniging in Vlaardingen. Met dergelijke opdrachten is ook ‘terstond’ werk voor smidsknechten, vuurwerkers, rijtuigschilders, machinaal houtbewerkers en andere vaklieden die helpen om de fabriek op te bouwen. Die groei gaat snel.

Naar Indië
In 1902, twee jaar na de verhuizing naar een pand aan de Westvest, wordt vergunning aangevraagd voor het plaatsen van een gasmotor van 2,5 paardenkracht voor het in beweging brengen van: één zaagmachine, twee draaibanken, een boormachine en een ventilator. Zeven jaar later is het pand te klein en verhuist Jordaans naar de voormalige kunstsmederij van de gebroeders Vincent, aan de Hoofdstraat. Op 1.650 vierkante meter liggen daar de wagenmakerij, smederij en draaierij, ververij, magazijnen, bergplaatsen, kantoren en tekenkamer. Het is dan een ‘stoomwagenfabriek’ en daarmee werd bedoeld een fabriek aangedreven op stoom. Op een foto is in een apart ketelhuis een stoommachine te zien van het formaat kleine stoomtrein, die met een stelsel van lange aandrijfriemen en poelies de machinerie in de draaierij, wagenmakerij en smederij in beweging zette. Alleen in de ververij gebeurde nog alles met de hand.
De export komt zelfs op gang naar het Engelse Leith en Medan, Deli, Palembang en Semarang in Nederlands Indië. Sumatra Post, 27 september 1911: “Van de stoomwagenfabriek Ary Jordaans te Schiedam vernamen wij dezer dagen dat zij uit één gemeente in Indië een spoedbestelling ontving voor de levering van drie sproeiwagens. Moge de levering goed afloopen (wat van bedoelde fabriek trouwens wel te verwachten is) zoodat op dit gebied Indië steeds van de Nederlandsche fabrieken zal kunnen blijven betrekken.”
In een raadsverslag van de gemeente Doetinchem 1912: “Laten wij er nog bijvoegen dat de vuilniskar zaterdag j.l. voor het eerst dienst deed en ook een zeer netten indruk maakte, zoodat de leverancier, de heer Ary Jordaans te Schiedam, er alle eer van heeft.” In de catalogus van dat jaar zit een indrukwekkende lijst van gemeenten waaraan Jordaans levert en aanbevelingen van burgemeesters en directeuren van gemeentereiniging. Alleen al Rotterdam neemt in twaalf jaar tijd 131 voertuigen af. In de catalogus staan meer dan vijftig gemeenten die als klant een prachtige referentie geven voor het bedrijf.
Het gros van de voertuigen zijn modderwagens van het ‘model straatvuilwagen’ voor paardentractie. De modernste vuilniswagen was voorzien van een door Jordaans zelf uitgevonden ‘windtoestel’ om terugslaan van openstaande kleppen (door de wind) te voorkomen, de wagen kostte ƒ 580,- op vetassen en vijf-en-dertig gulden méér voor patentassen. Die uitvinding op de kleppen behelsde een ijzeren buitenregel waartegen de werkman met de vuilnisemmer drukte, daarmee ging de klep open en deze sloot vanzelf weer bij terugneming van de lege vuilnisemmer.
Andere opdrachten zijn complexer. Zo wil Assen in 1913 een ‘inrichting voor pneumatische lediging van beerputten’, al is de gereserveerde ƒ 2.600,- niet genoeg. Jordaans vraagt ruim vijfhonderd meer. Er is een aparte gemeenteraadsvergadering voor nodig om dit goed te keuren. Het zal een stoomluchtpomp zijn geweest, een ding dat in anderhalve minuut 1.500 liter fecaliën kan verstouwen. Voor diezelfde hoeveelheid is met een handluchtpomp vijf minuten nodig, plus de inspanning van twee potige kerels. Het aardige van de handpomp is dat hij is voorzien van een veiligheids-pot met kijkglas, koperen smeerpotten en kachel tot verbranding der afgevoerde gassen.

Reclamebiljet voor de wielbandenpers uit 1913
Foto: hippomobielerfgoed.nl

In juni 1920 kreeg de machinefabriek N.V. De Komeet een vergunning van de gemeente Schiedam om in het pand Buitenhaven 90 een machinefabriek te starten. De aanvraag was ingediend door de heer I.A. Breber, die ook een machinefabriek in 1904 had opgericht in Vlaardingen onder de naam Vlaardingse Machinefabriek Breber aan de 1e Van Leijden Gaelstraat nummer 7. De statuten voor de nieuwe onderneming in Schiedam werden gepubliceerd in de Staatscourant no. 173 in september 192o.
‘De Komeet’ was later een nevenbedrijf van de Koninklijke Fabriek van Melkproducten en Voedingsmiddelen „Hollandia” in Vlaardingen. Voor dit bedrijf fabriceerde ‘De Komeet’ blikken verpakkingsmiddelen. Beide ondernemingen waren onderdeel van het Zwitserse Nestlé-concern.

Voetbalvereniging ‘V.V. De Komeet’
In juni 1928 werd door het personeel van ‘De Komeet’ een voetbalvereniging opgericht. De eerste secretaris van de vereniging ‘V.V. De Komeet’ was de heer M. v.d. Meer. De eerste wedstrijd werd gespeeld op 6 juli 1928 tegen een elftal van Vlaardingse onderwijzers. Plaats van handeling was het terrein van de V.V. Vlaardingen in Vlaardingen-Ambacht. Op 14 maart 1929 werd in Schiedam de ‘Schiedamsche Amateur-Competitie’ opgericht. De competitie werd gevormd door voetbalverenigingen, die op zomeravonden wensten te spelen en de verenigingen moesten gevormd van personeel van kantoren, fabrieken of instellingen. Niet meer dan acht elftallen mochten aan deze competitie meedoen. Ingeschreven hadden: V.V.R. (Voetbalvereniging Roelants), P.S.V. (Politie Sport Vereeniging), Vooruit (Supportersclub van Hermes D.V.S.), S.F.C. (Standaart’s Football Club), V.V. De komeet (N.V. De Komeet) en ‘Pro Patria’ als uitzondering. ‘Pro Patria’ was een op 30 april 1920 opgerichte amateurvoetbalvereniging. Beter bekend bij de volbloed Schiedammers als PPSC (Pro Patria Stormvogels Combinatie).

In september 1929 werd een Zaterdag-Amateurs Competitie opgericht. Alleen spelers die niet aangesloten waren bij de R.V.B. (Rotterdamse Voetbal Bond) of N.V.B (Nederlandse Voetbal Bond) waren speelgerechtigd. De competitie bestond uit: ‘V.V. De Komeet’, H.V.O. (Havenbedrijf Vlaardingen-Oost), Sunlight (Vlaardingen), B.V.A. (Bouwvakarbeiders Vlaardingen) en C.V.T. (Stoomkuiperij C. van Toor, Maassluis).

Aan het eind van het eerste seizoen van de Zomeravond Competitie verloor de selectie van ‘De Komeet’ in een beslissingswedstrijd om het kampioenschap nipt met 1-0 van Standaart’s FC. Aan het eind van de Zomeravond Competitie van 1931 werd ‘De Komeet’ kampioen en werd het bovendien het driejarig bestaan van de Zomeravond Competitie groots gevierd in het Musis Sacrum aan de Lange Haven in Schiedam.

Uitbreiding & Investeringen
In juli 1929 werd via onderhandse aanbesteding de uitbreiding van het bedrijf gegund aan de heer G.A. Slavenburg voor een bedrag van ƒ15. 303,-. In december 1935 ontving de onderneming toestemming om het machinearsenaal te mogen uitbreiden met 4 elektromotoren, die op hun beurt een frais-, een slijp- en twee boormachines moesten aandrijven. In juli 1944 verleende de burgemeester van Schiedam nog een vergunning voor uitbreiding in het pand Buitenhaven 90, maar niet gespecificeerd waarvoor (Verboten?).

Overlijden van de oprichter I.A. Kreber
De heer Kreber overleed op 64-jarige leeftijd in zijn woonplaats Schiedam. De heer I. A. Kreber, oud-directeur van de N.V. De Komeet, fabriek voor fijnere werktuigen in Schiedam en van de N.V. Vlaardingsche machinefabriek I. A. Kreber, in Vlaardingen. Kreber, die enige jaren, nadat hij zich uit de zaken had teruggetrokken, in Schiedam woonde, werd geboren in Ridderkerk. Na eerst gewerkt te hebben in enkele fabrieken en op enkele werven in Vlissingen, Nijmegen en Rotterdam, vestigde de heer Kreber zich in 1904 in Vlaardingen, waar hij zijn eerste fabriek stichtte. In 1920 werd ‘De Komeet’ in Schiedam opgericht.

Tafeltennisteams ‘Komeet I en II’
In 1948 konden we lezen in het WF-Nieuws dat er een vriendschappelijke ontmoeting was geweest tussen de tafeltennisteams van WF (Wilton-Fijenoord) en De Komeet I en II. Beide ontmoetingen sloot WF af met winst.Moet foto komen!
De sportvelden aan de Damlaan met Spelmoment uit de voetbalwedstrijd Hermes-DVS tegen Sparta op het veld aan de Damlaan (1952). Op de achtergrond molen de Vrijheid aan de Noordvest.
Opname Gemeentearchief Schiedam / beeldnummer 19536.

Het Begin
De jaren 1854 en 1855 kenmerkten zich door een buitengewone windstilte. De meeste branders waren genoodzaakt hun graan te laten malen door het stoomgemaal ‘De Rijsthalm’, wilden ze hun branderijen laten doorstoken. Dit leidde ertoe dat ze onderling ook zo’n gemaal lieten bouwen. Al spoedig dus verrees het stoomgemaal ‘De Draak’, daarna ‘De Dubbele Arend’, ‘De Cycloop’, ‘De Gaper’, ‘De West,” en tenslotte die van T. Melchers. In 1877 vertegenwoordigden de stoommolens een vermogen van bijna 200 paardenkracht.

Stoommolen ‘De Rijsthalm’ (1853)

Eigenaar: J.G. van Dusseldorp (1853)
Adres: Buitenhavenweg
Directeur 1878: J. Mijer
Eigenaar 1879: N.V.
Directeuren 1880: J. Mijer en C.H. Prins

In de zomer van het jaar 1852 werd aan den Buitenhavenweg een begin gemaakt met de bouw van een stoom- rijst- en ruw-molen, genaamd de ‘Rijsthalm’, die op 14 januari 1853 voltooid en in werking trad. Dit, en de prima gelegenheid voor een dergelijke inrichting daar ter plaatse, trok de aandacht van vele branders, fabrikanten en kooplieden. Het was het eerste stoomgemaal in de gemeente Mathenesse. Door het aanleggen van een straatweg en het maken van een basaltkade werd in vrij korte tijd de Buitenhavenweg tot aan de Bakkershaven geheel met fabrieken en pakhuizen bebouwd.

In 1881 had de stoommolen 17 man personeel in dienst en produceerde jaarlijks 6.500 ton ruwe rijst. In datzelfde jaar werden de statuten van de stoommolen gewijzigd, vaak een voorbode van optredende wijzigingen. Het scheen niet goed te gaan met de stoommolen. Over het jaar 1881 werden geen productiecijfers ingediend bij de Kamer van Koophandel. Waarschijnlijk om het tij ten goede te keren werd in maart 1881 een advertentie in de S. Crt. (Schiedamsche Courant) geplaatst. Het weiland achter de molen werd te huur aangeboden. De stoommolen had een bloeiend bestaan tot het moment dat de branderijen zelf stoommolens gingen bouwen en daarmee de bodem onder de ‘Rijsthalm’ weghaalden.  Haar eigen succes werd haar ondergang. In 1882 viel het doek.

Eind december 1882 werd de stoommolen inclusief de bijgebouwen zoals opslaggebouw ‘Rangoon’ geveild. Waarschijnlijk werd de ‘Rijsthalm’ toen meteen gekocht door de wed. A.J. Beukers. In maart 1893 meldde de Nwe S. Crt (Nieuwe Schiedamsche Courant), dat de weduwe een verzoek had ingediend bij de gemeente Schiedam om de aanslag Directe Plaatselijke Belastingen (Toen al!) te schrappen over 1893 wegens de verkoop van de ‘Rijsthalm’. In de tussenliggende periode 1883-1893 is niet veel bekend van de voormalige molen. Het enige bericht over de voormalige stoommolen de ‘Rijsthalm’ dat de S. Crt. op 26 augustus 1886 waard vond tot plaatsing  was de dood van een ooievaar. De ooievaar zittend op de schoorsteen van de voormalige stoommolen zal zich waarschijnlijk verbaasd hebben over het hevige noodweer dat die dag boven Schiedam losbarstte. De grote vogel werd vol getroffen door de bliksem en werd beneden aan de schoorsteen in stukken gescheurd teruggevonden!

In februari 1893 werden de gebouwen en terreinen van de ‘Rijsthalm’ gekocht door de distilleerderij annex branderij Joh. Kuyper &  Zn. uit Rotterdam van de wed. J.A. Beukers. De  S. Crt wist te melden, dat De Kuyper daar een distilleerderij wilde vestigen. Dat bericht werd door de Nwe S. Crt. een dag later tegengesproken. Het was ook wat voorbarig, want Joh. de Kuyper wist eigenlijk nog niet precies wat ze met de gebouwen en het terrein wilden doen. Het zou tot 1910 duren voor De Kuyper besloot de gebouwen te slopen en er een geheel nieuwe distilleerderij te bouwen. Door de aanleg van de Westzijdijk in Rotterdam verloor de distilleerderij haar ligging aan het water. In de tussentijd werd de oude stoommolen gebruikt als opslagplaats. In 1897 huurde de Schiedamsche vissersvloot, die overwinterde in de Buitenhaven een gedeelte van de ‘Rijsthalm’ als zoutopslag. In 1902 huurde het Engelse bedrijf Brice Whyte & Sons Ltd. via haar Rotterdamse vestiging Brice en Whyte de gebouwen van Joh. de Kuyper en Zn. en begon er een kuiperij. In 1910 zwelden de berichten aan, als zou Joh. de Kuyper & zn. haar nering gaan verplaatsen van Rotterdam naar de locatie van de voormalige stoommolen in Schiedam. De huur met de in het pand zittende kuiperij werd door De Kuyper werd niet verlengd. De kuiperij diende bij de gemeente Schiedam een verzoek in om haar bedrijf voort te mogen zetten op een locatie aan de Spuihaven. De Kuyper op haar beurt diende een verzoek in bij B&W van Schiedam om de knik in de weg (daar waar de twee jongens staan bij het hekje op het schilderij) voor de stoommolen te verwijderen en de vrijgekomen grond te willen aankopen. De gemeente Schiedam stemde daar mee in. In augustus 1910 begon de sloop en verdween het silhouet van de eerste stoommolen voorgoed uit het Schiedamse stadsbeeld.

Bronnen:
‘Drie Eeuwen De Kuyper’ – 1995

Beeldmateriaal:
Reclameposter Joh. de Kuper & Zn – Stadsarchief Rotterdam – beeldnummer NL-RtSA_4006_2006-24-01
Schiedams Vissersvloot – Gemeentearchief Schiedam – beeldnummer  32161 (bewerkt)

Stoommolen ‘De Draak’ (1856)

Eigenaar in 1855: N.V. /J.H. van Gent, H. Jansen & Co., J.J. Melchers, D. den Draak, F.H. Bussmann, F.C. Elast, L. Melchers, C Meuyer en J.A. Jansen
Adres: Noordvestsingel 42
Directeur 1855: D. den Draak
Directeur 1891: J.T.J. Siemes

De stoommolen (het was de tweede in Schiedam) ‘De Draak’ werd gebouwd niet ver van de plek waar in 1823 de windmolen ‘De Star’ in vlammen opging. Eigenlijk zou op deze plek weer een windmolen verrijzen. Een aanvraag voor de bouw van een windmolen was ingediend door de brander Hoek uit Delfshaven. Deze trok de aanvraag later in waarop J.H. van Gent zijn kans schoon zag een aanvraag in te dienen voor de bouw daar en op dat moment van een stoommolen.

De totstandkoming van de Stoommolen
In de Raadszitting van 24 februari 1854 werd in behandeling genomen een adres van de koopman en korenwijnstoker J. H. van Gent, daarin verzoekende afstand in eigendom van een gedeelte stadsgrond en water aan de Noordvest alhier om daarop een stoomkorenmolen te doen bouwen. Deze grond was al eerder te koop gevraagd door de brander Hoek in Delfshaven tot het bouwen van een windkorenmolen, maar later deze aanvraag tot koop van genoemd perceel grond introk. Daarom dat de heer J. H. van Gent in zijn adres nog opmerkte dat naar zijn inzien tegen het verzoek om een stoomkorenmolen te bouwen ook geen bezwaar kon bestaan als tegen het bouwen van een windkorenmolen. De adressant verlangde de bedoelde grond en water tot dat einde in eigendom te bekomen tegen de prijs, als door deskundigen zou worden geschat. Na voorlezing van het adres van de heer Van Gent kwam het echter de voorzitter voor dat de zaak niet dezelfde was, althans daar zou moeten worden onderzocht of de bouw van een stoomkorenmolen ook als die van een windkorenmolen zou kunnen worden toegestaan. Hij stelde daarom voor het ‘adres ten fine van consideraties en advies’ in te stellen in handen van de “Commissie van Fabricagie”. Zo werd besloten.

De ‘Commissie van Fabricagie’ bracht over het verzoek van de heer J. H. van Gent haar rapport uit dat in de Raadszitting van 31 maart 1854 in behandeling werd genomen. Wij merken nog op dat de adressant bij zijn verzoek aan de Raad een schetstekening van de te bouwen stoomkorenmolen had gevoegd. In haar rapport merkte de commissie op dat ze geen overwegende gronden tot afwijzen van het verzoek had gevonden, en stelde daarom voor de benodigde grond en water tot het aangewezen einde af te staan. Besloten werd het rapport van de Commissie van Fabricagie aan te houden en ter visie op de secretarie te leggen. In de Raadszitting van 28 april 1854 —welke werd voorgezeten door de wethouder mr. K. A. Poortman, die enkele woorden wijdde aan de nagedachtenis van de overleden Burgemeester C. A. van Bol’es – kwamen en het adres van de heer J. H. van Gent en het rapport van de Commissie van Fabricagie aan de orde. De deliberaties werden geopend door enige raadsleden, die hun pro en contra over het adres en rapport uitbrachten, waarbij vooral het zwaartepunt werd gelegd op het plaatsen van een stoomwerktuig in deze nieuwe fabriek. Het slot van de discussie was dat de voorzitter nog opmerkte, voordat de aanvraag in omvraag te brengen dat aan deze aanvraag, zoals gewoonlijk, enige voorwaarden moesten opgesteld, o.a. de taxatie van de grond. De voorzitter stelde daarom voor in een volgende vergadering een definitief besluit op het gedaan verzoek te nemen.

In de Raadszitting van 16 juni 1854 kwamen aan de orde een rapport van de Commissie van Fabricagie ten geleide, over de opname van een stuk grond, door den heer J. H. van Gent in afstand aangevraagd, gelegen aan de Noordvest, met het doel daarop een stoomkorenmolen te bouwen. De commissie stelde voor het verzoek onder zekere voorwaarden in te willigen. De voorzitter droeg daarom voor op het gedaan verzoek gunstig te beschikken en wel onder bijvoeging van de voorwaarden, welke door de commissie en de gemeentearchitect waren aangegaan. Het voorstel werd aangenomen met een meerderheid van zeven stemmen tegen een stem. Met de bouw van een stoomkorenmolen kon een begin worden gemaakt. Bij K.B. van 31 maart 1855 werd de oprichting goedgekeurd. 

SCHIEDAM, 5 mei 1855. — De Staatscourant van heden behelst het Koninklijk besluit van 31 maart j.l no 78, waarbij bewilliging wordt verleend, tot het oprichten in Schiedam van de naamlooze vennootschap de ‘Stoomkorenmolen De Draak’, door de heeren J. H. van Gent, H. Jansen en Co., J. J. Melchers, D. den Draak, F. H. Bussmann, F. C. Elast, L. Melchers Wz., C. Meijer en J. A. Jansen. Schiedam had aldus een tweede stoomkorenmolen bekomen.

In de eerste jaren van het bestaan van de stoommolen ‘De Draak’ werden de aandeelhoudersvergaderingen tot en met 1867²⁾, elk jaar in februari, gehouden aan de Markt ten huize van de wed. T.J.H. Engering. In het jaar 1868 werd de aandeelhoudersvergadering gehouden ten huize van de heer A. van Velzen.

Ongelukken deden zich vaak voor
Dat het werken in een stoommolen niet bepaald ongevaarlijk werk was mag blijken uit het volgende artikel uit de Schiedamsche Courant van 9 augustus 1879:
— Heden morgen te 9 uren heeft in den stoomkorenmolen “De Draak” aan de Noordvest alhier een vreeselijk ongeluk plaats gehad. De in dien molen werkzaam zijnde personen bemerkende dat de machine plotseling bleef stilstaan, spoedden zich naar de machinekamer om de oorzaak hiervan te onderzoeken. Nauwelijks daar gekomen zag men den stoker, Ph. J. Rijkuiter, vreeselijk verminkt en met verbrijzelde borst in het gat liggen waar de kruk van de machine bij zijn neergaande beweging inslaat. Daar de stoker¹⁾, op het oogenblik dat hem dit ongeluk overkwam , alleen in de machinekamer was, vermoedt men dat de kruk zijn kiel heeft gevat, waardoor hij in het gat viel en bij het weder neerslaan van de kruk deze met geweldige kracht op zijn borst is nedergekomen. Terstond werd de geneeskundige hulp ingeroepen van den heer J. A. Rutschy, die echter moest constateeren, dat de ongelukkige nog slechts enkele uren kon leven. Omstreeks ten twaalf uren bezweek hij, waarna zijn lijk per ziekenmand naar zijn woning op de Achterweg werd vervoerd. Hij laat een vrouw en drie kinderen achter. —

Stopzetten van de stoommolen
In een inderhaast bijeengeroepen aandeelhoudersvergadering werd op 14 november 1899 besloten de stoommolen zo snel mogelijk te sluiten. De grote felle onderlinge concurrentiestrijd was de oorzaak van de sluiting. De maandag daaropvolgend werden de 17 personeelsleden ontslagen. Twee personeelsleden worden weer aangenomen, waaronder de heer F. Jordaans³⁾ als machinist. Kort voor de sluiting werden nog drie jubilarissen herdacht dat was op 11 februari 1897 de molenaarsknecht J. van der Most met maar liefst 40 dienstjaren bij de stoommolen, op 2 februari 1897 de boekhouder E. Emond met 25 dienstjaren en op 1 maart 1898 de heer H.J. Vol baas met 25 dienstjaren.

Nieuwe eigenaren
In het adresboek van 1901 staat de heer M. Kranen te boek als eigenaar en gebruiker van de stoommolen. Hij heeft het pand gekocht eind december 1902 voor ƒ6.600. Hij kocht de molen voor eigen gebruik. In november 1903 adverteerde hij in de Schiedamsche Courant voor de positie van een Machinist, die ook kennis moest hebben van reparaties aan machines en pijpleidingen.

In 1920 werd de stoommolen aangekocht door de aan de overzijde van de molen gevestigde Electrische Smederij, Machinefabriek en Ketelmakerij ‘A. van Hattem’. Het bedrijf ging de stoommolen gebruiken als opslagplaats van grote materialen.

Noten:
¹⁾Zeer waarschijnlijk heeft de heer Ph. J. Rijkuiter in 1872 gereageerd op een advertentie in de Schiedamsche Courant (11 juli) waarin de stoomkorenmolen vroeg om een stoker.
²⁾Op 24  juli 1867 huwde de wed. J.T.H. Engering (haar meisjesnaam was J.J. Melchers) met de heer J.D. Mijer (weduwnaar). We zien in het Jaarboek 1868 de tenaamstelling van de mouterij wijzigen van Engering wed. T.J.  in Melchers J.J..
³⁾De heer F. Jordaans werd in juni 1902 benoemd door de Gemeente IJsselmonde tot Machinist van de Gasfabriek en de Drinkwaterleiding. 

Stoommolen ‘De Dubbele Arend’ (1860)

Eigenaar 1860: Voogd & Co.
Adres: Broersvest 80
Eigenaar 1862: N.V. De Dubbele Arend  – Aandeelhouders: J.C.F. Nolet, .., ..
Directeur 1864: P. Meijer
Directeur 1890: J.M. Honnerlage Grete

In 1870 werd een aanvraag ingediend voor uitbreiding van grond voor de stoommolen. Dat verzoek werd afgewezen door B&W van Schiedam. In 1876 werd de stoommolen uitgebreid met de installatie van een grote stoommachine en grotere ketel. In 1893 stopte de stoommolen met de productie.

Na de demping van de ‘gracht’ in de Lange Kerkstraat nam het verkeer in deze straat toe. De uitgang van de Lange Kerkstraat was vrij nauw door het grote pand van de stoommolen op de kruising van Lange Kerkstraat en Broersvest. De Gemeente besloot de stoommolen te kopen en te laten slopen, zodat er een betere aansluiting werd verkregen voor het verkeer naar de Broersvest en naar de Singel. De demolitie van de stoommolen werd in 1896 gegund door B&W aan de heer C. Verbeek uit Delft voor de som van ƒ506,50. J.A.M. Jansen, de eigenaar van stoommolen ‘Nederland’ heeft nog een poging gedaan de molen te kopen, maar dat werd door de gemeente Schiedam afgewezen. Voorafgaand werd op 6 april 1896 openbaar de inboedel van de molen verkocht. De bijbehorende woning en paardenstal werden behouden en door B&W verhuurd voor ƒ270 per jaar.

De vrijgekomen grond van de afgebroken stoommolen werd in de jaren erna regelmatig voor goed geld verhuurd aan kermisexploitanten! Zo kunnen we lezen in de Nwe. S. Crt. van 17 maart 1899 dat de grond van de voormalige stoommolen werd verpacht à raison van ƒ2.700 aan een kermisexploitant met een stoomcarrousel uit Dordrecht. De overeenkomst gold voor de duur van de kermis in 1899. Aan het eind van de Lange Kerkstraat ontstond zo na de sloop een ‘grote leegte’, die gescheiden werd door de brede uitgang van de Lange Kerkstraat naar de Broersvest. Het vormde al het ware een groot plein met het al bestaande plein voor de stomp van de vroegere windmolen ‘Oost’ aan de overzijde.