De N.V. Ned. Machinale Glasindustrie
Op zondag 1 januari 2023 ging bij de televisiezender NPO 1 de Nederlandse tv-serie ‘De Stamhouder’ in première. Deze uit acht afleveringen bestaande familiekroniek, is een verfilming van het gelijknamige boek, dat in 2014 werd uitgegeven door Prometheus (2014). De schrijver van het boek, was de op 13 april 1944 in Poznan geboren Alexander Münninghoff. De televisieserie begint op het moment dat hij zijn grote liefde Ellen in een Haagse dancing voor het eerst ontmoet in 1969. Bij haar bezoek aan zijn kamer diezelfde avond, hij woonde in bij zijn oma Erica von Schuhmacher, ontdekt zij een mooi vormgegeven whiskyfles met daarin een hakenkruis gegraveerd. Vanaf dat moment maakt de kijker via flashbacks kennis met de familie van Alexander. Een centrale plaats in dat geheel nemen zijn vader Frans en zijn opa Joan in. De laatstgenoemde voor Schiedam geen onbekende, zoals later zal blijken. Zijn vader Frans als soldaat bij de SS en zijn opa Joan als slimme industrieel. De laatste was zeer succesvol als zakenman in Letland waar de familie woonde tot het uitbreken van de oorlog. In Nederland, waarheen de complete familie vluchtte, ging hij als geslaagd zakenman op dezelfde voet verder met de bezetters en als het hem uitkwam ook met de geallieerden. Op deze wijze vergaarde hij een fortuin.
Geïnteresseerde kijkers van de serie, die daarna het boek bestellen krijgen nog meer inzage over het reilen en zeilen van de familie Münninghoff. Het meest in het oogspringend voor de Schiedammers onder ons was het oprichten van de glasfabriek ‘NEMA’ in 1946 door de miljonair J.M.J Münninghoff uit Voorburg (de opa van de schrijver van het boek). Het bedrijf vestigde zich aan de Havendijk 25 in het voormalige pand van W. Hasekamp & Co.
Op het moment, dat bij directieleden en sommige medewerkers van Werf Gusto, in oktober 1947 dagvaardigingen op de mat vielen om te verschijnen voor de Bijzondere Rechtbank Rotterdam/Den Haag inzake vermeende economische collaboratie met de Duitse bezettingsmacht, had diezelfde rechtbank de naam van Frans Münninghoff (tijdens de oorlog vrijwillig getekend bij de SS) al gezuiverd van alle blaam. Zijn vader Joan Münninghoff, miljonair geworden door zijn handel en wandel tijdens WO II werd door de Gemeente Schiedam bij het aanvragen van een vergunning voor het opzetten van zijn bedrijf aan de Havendijk ogenschijnlijk geen strobreed in de weg gelegd. Alexander Münninghoff schrijver van het boek en kleinzoon van Joan Münninghoff spreekt in zijn boek dan ook verwondering uit over de beslissingen van de Bijzondere Rechtbank met betrekking tot zijn vader Frans. Waarschijnlijk hebben de grote invloed en belangrijke connecties van zijn opa Joan binnen Katholiek bestuurlijk Nederland ervoor gezorgd, dat zijn vader Frans, met medeweten van het Bijzondere Gerechtshof, zich ondanks zijn besmet SS verleden zich in Nederland vrijelijk kon vestigen.
Het volgen van zijn vader Frans en Alexander zelf is in de context van dit artikel niet zo interessant. Voor de geschiedenis van de stad Schiedam is de opa Joan Münninghoff een veel interessantere figuur om te volgen. Münninghoff, van geboorte Nederlander, vergaarde zijn kapitaal in Letland voor 1940. Tijdens het uitbreken van WO II vertrok hij met zijn gezin naar Nederland en nam in 1939 zijn intrek in villa ‘Bella Vista’ in de gemeente Voorburg.
Joannes Münnighoff
Joannes Münninghoff emigreerde tijdens het interbellum naar Letland. Door zijn scherpe zakeninstinct, maar ook door een aantal schimmige praktijken, wist hij hier meerdere succesvolle bedrijven te starten. In 1939 week de familie Münninghoff uit naar Nederland wegens de op handen zijnde inlijving van Letland bij de Sovjet-Unie. Ook hier wist hij al snel weer een florerend zakenimperium op te bouwen, dit ondanks, of beter gezegd dankzij de oorlog. Joannes zelf koos geen kant en probeerde zo goed mogelijk tussen de strijdende partijen heen te laveren. Na de oorlog vestigde de familie zich definitief in Nederland. Nadat Joannes overleed werd zijn zakenimperium verdeeld over zijn drie zoons. Die het met meer of minder succes voortzetten.
Schiedam maakte voor het eerst kennis met de firma N.V. Nema Glasfabriek op 19 september 1946. In de Nieuwe Schiedamsche Courant verschijnt een kleine advertentie, waarin een pension wordt gevraagd voor een heer gedurende 4-5 maanden. Het pand, Havendijk 25 dat genoemd werd in de advertentie, is het adres van de voormalige glasblazerij en jeneverstokerij van Hasekamp & Co. Op dat moment heeft de Gemeente Schiedam al een onteigeningsprocedure (daartoe gemachtigd door de overheid in 1945) in gang gezet voor alle terreinen tussen de Havendijk en de Maaskade voor de toekomstige realisatie van het Wandelgebied ‘Maasboulevard’. De onteigeningsprocedure, die eigenlijk al was opgestart voor WO II, liep in die oorlogsperiode ernstige vertraging op.
De heer Hasekamp, die op de hoogte was van de onteigeningsplannen van zijn terreinen, maakte zich sterk voor de vestiging van de N.V. Nema in zijn oude, al tientallen jaren leegstaande fabriekspanden aan de Havendijk. De kans dat de gemeente Schiedam over stag zou gaan was groot, daar de glasfabriek vensterglas (vlakglas) zou gaan produceren, waar een nijpend tekort aan was zo kort na de oorlog. De N.V. Nema zou ook het enige bedrijf zijn binnen Nederland, dat dit zou kunnen produceren. Het nadeel voor de Gemeente Schiedam school in het feit, dat verhuring van de grond en het fabriekspand 10 jaar zou duren, wat tot een aanzienlijk opdrijven van de onteigeningskosten zou leiden voor de gemeente Schiedam. Schiedam zat klem. Aan de ene kant wilde zij als gemeente niet het stempel opgedrukt krijgen de wederopbouw te belemmeren. Anderzijds wilde zij de beloften gedaan aan de wijk de Gorzen met betrekking tot uitbreiding van de recreatiemogelijkheden nakomen. Want het ‘Sterrebos en het ‘Volkspark’ hadden erg te lijden gehad van de toenemende industrialisatie in Schiedam.
Het kostte veel kostbare tijd aan overleg tussen de gemeente Schiedam en de betrokken ministeries. De uitkomst van dat overleg was, dat de gemeente Schiedam de onteigende grond voor een periode van 10 jaar aan de N.V. Nema zou verhuren. Men achtte de behoefte aan vensterglas na 10 jaar gering, vandaar de termijn van 10 jaar. Na deze periode zou de grond overgedragen worden door de N.V. Nema aan de gemeente Schiedam. De N.V. Nema zou per jaar ƒ15.000,- aan huur betalen. Op 11 december 1946 kwam de gemeente Schiedam in het bezit van de gronden van W. Hasekamp & Co en betaalde daar ƒ300.000,- voor. De rest van de grondonteigening tussen Havendijk en Maaskade gaf geen problemen, zodat Schiedam een begin kon maken met de aanleg van de ‘Maasboulevard’. Tot zover geen vuiltje aan de lucht.
Dat vuiltje aan de lucht verscheen in september 1947 in de vorm van een aantal in Schiedam te werk gestelde Belgen met verstand van het maken van vensterglas. Deze mensen werden door de N.V. Nema in België geronseld. De Belgen hadden per definitie de meeste knowhow op het gebied van de productie van vensterglas. Zij waren tot 1946 het enige land binnen Europa, dat vlakglas op grote schaal produceerde. Het ‘weghalen’ van deze vakmensen uit België zette flink wat kwaad bloed bij onze zuiderburen. Dit zou later waarschijnlijk hebben geleid tot een ‘explosie in de fabriek en in de gemeentepolitiek’. Deze ‘arbeidsmigranten’ werden gehuisvest op het terrein aan de Havendijk. De N.V. Nema had bij de gemeente Schiedam een vergunning aangevraagd voor de bouw van vijf woningen op het terrein aan de Havendijk. Die werd prompt geweigerd, omdat het onteigend terrein betrof. De N.V. Nema had daar geen boodschap aan en was, vooruitlopend op de beslissing van de gemeente Schiedam, al met de bouw begonnen. De N.V. Nema ging in beroep tegen de negatieve beslissing. Op 4 november 1947 meldde de Nieuwe Schiedamsche Courant, dat na ampele overwegingen alsnog een bouwvergunning werd afgegeven voor de vijf dienstwoningen, met dien verstande dat zij aan het einde van de termijn van 10 jaar zouden worden afgebroken.
Lang is er gesproken over de bouw van deze woningen, die zonder vergunning werden gebouwd, waarvoor B. en W. geen toestemming wensten te geven. De commissie van de Bouwverordening, na het beroep van de ‘Nema-glas` hiertegen, echter wel. De meningen in alle raadsfracties liepen hierover nogal uiteen. Alleen de K.V.P.-fractie met wethouder Albert, toonde zich op overigens zeer zwakke gronden in haar geheel voor verlening van de toestemming, evenals de communisten, die bij de stemming tenslotte de doorslag bleken te geven. Met 19 tegen 12 stemmen werd het voorstel van de commissie aangenomen.
De commissie, die de aanvraag voor de bouw van de vijf dienstwoningen had bestudeerd, kwam tot de verrassende conclusie dat de bouw moest worden goedgekeurd. Het feit, dat men al voor toestemming begonnen was met de bouw en het feit dat er niet volgens de ingediende tekeningen werd gewerkt, wuifde de commissie weg met argumenten, als zou de bouw al te vergevorderd zijn. De kwestie van het bouwen zou berusten op een stilzwijgende afspraak met het Gemeentebestuur. De afwijzing in eerste instantie zou berusten op de vraag, of de Belgische arbeiders noodzakelijk waren.
Het drama begin januari 1948
Per 15 januari werd voor alle ingehuurde werknemers, 180 in getal, ontslag aangevraagd bij het Gemeentelijk Arbeidsbureau. De aanvraag werd ingediend wegens het stilleggen van de productie. Dit laatste als direct gevolg van de geëxplodeerde glasoven1). Die oven had Hasekamp omstreeks 1918 laten bouwen met de intentie er flessen te produceren. Kort na gereedkomen van de fabriekshal met oven stortte de ‘flessenmarkt’ volledig in. Het was niet mogelijk er een rendabel onderdeel van W. Hasekamp & Co. van te maken. De fabriek en de ovens werden kort daarna buiten gebruik gesteld. Tot na WO II er plots een grote behoefte bestond aan vlakglas voor vensters. Met de stuwende hulp van de toenmalige minister van Economische Zaken J. Vos2) bond Münninghoff de strijd aan met het Gemeentebestuur van Schiedam om de oude leegstaande fabriek van Hasekamp daarvoor te gebruiken. Münninghoff kwam als winnaar uit de ‘strijd’ en op een mooie dag in mei 1947 konden verschrikte omwonenden de vuren zien branden in de fabriek die tot dat moment als een soort spookfabriek fungeerde. Menig kind had in zijn jeugd in de ‘spookfabriek gespeeld’.
Na het leeghakken van de ovens vol glas en het herstel scheen de productie te lukken. Het vlakglas, dat werd afgeleverd was wel niet geschikt voor ramen, maar de glastuinbouw was er blij mee. De tweede strijd van de N.V. Nema met de gemeente Schiedam was toen al begonnen in verband met de illegale bouw van dienstwoningen voor de Belgische werknemers, die de ovens moesten stoken. Het overgrote deel van het uitvoerend personeel bestond uit Tsjechen met een ietwat ‘bedenkelijke’ reputatie. De storm, die ontstond bij de illegale bouw van de woningen, was nog maar net gaan liggen of Münninghoff besloot de productie van vlakglas stil te leggen. Het bedrijf hield 30 werknemers onder contract voor het geval de productie weer kon worden opgestart. Toen duidelijk werd dat productie niet meer mogelijk was werden 21 van hen alsnog ontslagen. De resterende buitenlandse werknemers hadden een driejarig contract en bleven achter op het terrein. Op 1 november 1951 werd het huurcontact met de N.V. Nema beëindigd. Daarna begon de derde strijd tussen de eigenaar van N.V. Nema, de heer Münninghoff en de Gemeente Schiedam. Deze strijd ging om de kosten van het neerhalen van de oude gebouwen en het bouwrijp maken voor de nieuwe bestemming. Het stilzwijgen van de heer Münninghoff, zelfs na gerechtelijke uitspraken die de Gemeente Schiedam in het gelijk stelden, noopten de Gemeente Schiedam de beurs te trekken en in 1952 de benodigde ƒ85.000,- dan maar te onttrekken aan het budget dat gereserveerd was voor de aanleg van de ‘Maasboulevard’. Het laatste wapenfeit over de N.V. Nema, dat de dagbladen vermeldenswaard vond, betrof het opblazen van de 35-meter hoge schoorsteen op 7 november 1953. De heer Münninghoff is op 24 januari 1954 overleden, Schiedam met een grote desillusie achterlatend.
Geschiedenis van de fabriek van Hasekamp & Co.
In de jaren voor het uitbreken van WO 1 (1914-1918) bestonden er weinig belemmeringen voor de jeneverindustrie hun producten te exporteren naar het buitenland en de Nederlandse koloniën. De export floreerde. Het was gebruikelijk, dat de exporterende bedrijven hun eigen glasfabrieken hadden. Hasekamp produceerde in die dagen per maand een plas jenever, die in een half miljoen flessen in 400 verschillende vormen verpakt moest worden. Om onder het juk van de kartelvorming binnen de Schiedamse glasfabricage uit te komen bouwde Hasekamp zijn eigen glasfabriek. Die kwam te staan op het belendende perceel van voormalig houtleverancier Plant. De nieuwe fabriek maakte zelf gas uit steenkool, dat aangevoerd werd in eigen schepen via het Balkengat. Op deze wijze werden ook de granen en andere grondstoffen aangevoerd. De eigen schepen brachten daarop het eindproduct via het Balkengat en de Nieuwe Maas naar de zeeschepen. In de toptijd werkten er 168 medewerkers in een tweeploegendienst aan de ovens. De fabriek was sterk gemechaniseerd wat al snel leidde tot overproductie toen in de oorlog van 1914-1918 de export volledig instortte. In die vier jaar was er zoveel veranderd en werd de fabriek na de oorlog niet meer in bedrijf gesteld. Bijkomend nadeel was, dat het een maand duurde eer een glasoven voldoende opgestart was. Om dat financieel voor elkaar te krijgen had Hasekamp orders in portefeuille moeten hebben van miljoenen flessen. Die had het bedrijf niet. Er zijn tot 1920, op verzoek van de Gemeente Schiedam, werkloze glasblazers tewerk gesteld. Dit was om de druk op de Gemeentekas wat te verlichten. Van het kolossale project, dat de distilleerderij geheel selfsupporting maakte, was binnen enkele jaren niets meer over. Eind 1920 ging de deur op slot.
|
Noten: Bronnen: |
Laatst bijgewerkt op: 6 januari 2024
